तीज पर्वको मौलिकता र परम्परागत संस्कृति
भदौ २१, २०८१
तीज हिन्दु नारीहरूले मनाउने एउटा महत्त्वपूर्ण चाड हो । भाद्र शुक्ल द्धितियादेखि पञ्चमीसम्म तीज पर्व मनाउने गरिन्छ । महिलाहरूद्वारा स्वतन्त्र र आनन्दमय रूपमा मनाइने तीज अन्य धर्म र जातजातिका नेपाली महिलाहरूले पनि हर्षोल्लासका साथ मनाउन थालेका छन्। यो पर्व मुख्य रूपले नेपालभर मनाईन्छ भने भारतका केही ठाँमा पनि मनाइन्छ ।
तीज पर्व हिन्दु नेपाली महिलाहरूका लागि सांस्कृतिक र धार्मिक दृष्टिकोणले एक विशेष चाड हो, जसले आफ्नो मौलिकता र परम्परागत मूल्यहरूलाई जगेर्ना गर्दै आएको छ । हिन्दू धर्ममा आधारित यो पर्व विशेषगरी महिलाहरूले महादेव शिवको पूजा आराधना गर्ने, ब्रत बस्ने र आफ्ना परिवारको सुख, समृद्धि तथा दीर्घायुको कामना गर्ने दिनको रूपमा चिनिन्छ ।
सर्वप्रथम तीजको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा फर्कने हो भने, यो पर्व हिमालय क्षेत्रमा लामो समयदेखि मनाउँदै आइएको छ । तीजमा महिलाहरूले पञ्चमीको दिन ९हरितालिका तीजको मुख्य दिन० शिव–पार्वतीको कथा सुन्ने, व्रत गर्ने र एकअर्कासँग खुशी साटासाट गर्ने चलन छ । परम्परागत रूपमा रातो पहिरन, विशेष गहना, र तीज गीतको माध्यमबाट महिलाहरूले आफ्नो भावनालाई अभिव्यक्त गर्दछन् ।
तीजको मौलिकता भनेको यसले महिलाहरूलाई सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक रूपमा एकताबद्ध बनाउनु हो । सुदूर गाउँदेखि शहरसम्म तीजको उत्सवले महिला सशक्तिकरणको प्रतीक बनेको छ ।
आधुनिक समयसँगै तीजको रूप र शैलीमा परिवर्तन देखिए पनि यसको मौलिक पक्षहरू अझै जीवित छन् । गीतहरू, नृत्यहरू र सामूहिक भोज तीजको मुख्य आकर्षण हुन्, जसले महिलाहरूलाई आपसमा नजिक ल्याउँछ । तीजमा भगवान शिवको आराधना गरिनुका साथसाथै नाचगान मनोरञ्जन समेत गर्ने गरिन्छ ।
तर, पछिल्ला दिनहरूमा तीजको मौलिकता केही हदसम्म प्रभावित भएको देखिन्छ। बढ्दो फेशन, अत्यधिक खर्चिलो पहिरन र भोज–भतेरले गर्दा यस पर्वको मूल उद्देश्य ओझेलमा पर्ने खतरा देखिएको छ। तीजका गीतहरूमा पनि पहिलेको जस्तो सांस्कृतिक चेतना र समाज सुधारका सन्देशभन्दा आधुनिक मनोरञ्जनको झल्को देखिन थालेको छ । यसमा सचेत वर्गले ध्यान दिन आवश्यक छ ।
यद्यपि, तीजको वास्तविक मौलिकता भनेको आपसी माया, सद्भाव र सामूहिकताको भावना हो। महिलाहरूको संगम, एकअर्कासँगका दुःख–सुख साट्ने अवसर, र परम्परागत गीत–संगीतले अझै पनि यस पर्वलाई विशिष्ट बनाइरहेको छ। मौलिकता जगेर्ना गर्न स्थानीयस्तरमा तीजको सांस्कृतिक महत्वलाई बुझाउने विभिन्न अभियान र कार्यक्रमहरू पनि संचालन भइरहेका छन् । तीज पर्वले नेपाली समाजमा महिलाहरूको भूमिकालाई अझ मजबुत बनाउने काम गर्दै आएको छ र यसको मौलिकतालाई जोगाउन आधुनिकता र परम्पराको सन्तुलन गर्न जरुरी देखिन्छ । तीजको मौलिकता संरक्षण गर्नका लागि निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ ।
परम्परागत गीत–संगीतको प्रवर्द्धन : तीजका मौलिक गीत र संगीतलाई पुनर्जीवित गर्दै त्यसलाई नयाँ पुस्तासम्म पुर्याउन आवश्यक छ । सांस्कृतिक संस्थाहरूले तीजको परम्परागत भाकालाई प्रोत्साहन दिने कार्यक्रम आयोजना गर्ने विकृतिजयन्य गीत संगीतलाई महत्व दिनुहुँदैन । जस्ले गर्दा आगामी दिनमा पुनः विकृतिजन्य क्रियाकलापहरु नहुन भन्ने हो ।
सरलता र मुल मर्मलाई प्राथमिकता : तीजको मूल भावना आध्यात्मिकता र धार्मिक आस्थामा आधारित छ । तर पछिल्लो समय बढ्दो फेशन र खर्चिलो तडक–भडकलाई घटाउँदै साधारण पहिरन र भेला हुने चलनलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । चाड पर्वको नाममा अरुको देखासिकी गर्दै महंगा कपडा लगाउने, एक महिनाअघि देखि नै दर खाने र घरभन्दा होटेलमा दर खाने प्रवृतिलाई सुधार गर्न आवश्यक छ । तीज दिदीबहिनीहरुको भेटघाट र खुसी साटासाट गर्ने पर्व भएकाले त्यही मर्म अनुसार नै नयाँ पुस्ता अघि बढ्न आवश्यक छ ।
सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको आयोजना : समुदायस्तरमा तीजको मौलिकता झल्किने कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सकिन्छ । यसरी गरिने कार्यक्रमहरुमा परम्परागत नृत्य, कथा वाचन, पूजा विधिलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । कार्यक्रमलाई भव्य बनाउने नाममा धेरै पैसा खर्च गरेर बाहिरबाट कलाकार बोलाउने, तडकभडक गर्ने र तीजको मौलिककता भन्दा बाहिर जानु हुँदैन ।
सामाजिक चेतनामूलक सन्देश : तीजका गीतहरूमा महिला सशक्तिकरण, शिक्षा, स्वास्थ्य र समानताको सन्देशलाई प्राथमिकता दिइनुपर्छ । यसले तीजलाई एक सामाजिक परिवर्तनको साधनका रूपमा स्थापित गर्न सक्छ । पछिल्लो समय बढ्दै गएको विकृतिबाट नयाँ पुस्ताले के सिक्ने भन्ने गम्भीर बन्न आवश्यक छ । पर्वको मुल भावनालाई ख्याल गर्दै सामाजिक चेतनाका माध्यमबाट महिला सशक्तिकरण, शिक्षा, समानतालगायतका विषयमा जोड दिन आवश्यक छ ।
सम्पूर्ण समाजको सहभागिता : तीजमा महिलाहरूको मात्र नभई, पुरुषहरूको पनि सकारात्मक सहभागिता हुनुपर्छ । यसले पारिवारिक र सामुदायिक एकतालाई बलियो बनाउन मद्दत पुर्याउँछ । तीज दिदीबहिनीहरुको मात्र पर्व हो भनेर पुरुषलाई टाढा बनाउनु हँदैन ।
प्रविधिको सदुपयोग : सामाजिक संजाल र मिडियामा तीजको मौलिकता झल्किने सामग्रीहरू उत्पादन गर्न सकिन्छ । परम्परागत तीजका महत्व र मूल्यहरूलाई नयाँ पुस्तामाझ पुर्याउनका लागि डिजिटल प्लेटफर्महरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यसबाट जाने सन्देशमा भने आयोजकले ध्यान दिनुपर्छ । सकरात्मक सन्देश फैलाउने उद्देश्यले हुने भएकाले कार्यक्रममा त्यही अनुसारको विषय, बक्ता र गीतसंगितको चयनमा ध्यान दिन आवश्इक छ ।
सम्पन्न र आर्थिक रूपमा कमजोर समुदायबीचको सन्तुलन : तीजको उत्सवलाई सबैले समान रूपमा मनाउन सकून् भन्ने उद्देश्यले खर्चिलो बनाउनु हुँदैन । तीज पर्वको नाममा बढेको तडक भडक र महंगा गरगहनाको विषयमा खुवै चर्चा हुने गर्दछ । पर्व सवैको समाना भएकाले सचेत नागरिकले त्यही अनुसार सोच्न आवश्यक छ । नकी अरुको देखासिकीका कारण सामाजमा विग्रह र विकृतिजन्य क्रियाकलापहरु भित्राउन हुँदैन ।
